Sztafety 1964 i 1968. Gdy pałeczka, zamiast łączyć, dzieliła…

Lata 60. były złotym czasem polskiej lekkoatletyki. Po okresie dominacji średniodystansowców i przedstawicieli konkurencji technicznych zaczęli dochodzić do głosu specjaliści od biegów krótkich. Przed 67 laty nasi sprinterzy pokazali się światu dzięki dwóm sztafetowym sukcesom. Najpierw męska drużyna stoczyła zaciętą batalię z Amerykanami i Francuzami, zdobywając srebrne medale na dystansie 4x100 metrów, a następnie, po kilkunastu minutach, ich wyczyn poprawiły panie. Teresa Ciepły, Halina Górecka oraz dwie rewelacyjne osiemnastolatki, Irena Kirszenstein (Szewińska od 1967 r.) i Ewa Kłobukowska wywalczyły tytuły mistrzyń olimpijskich, bijąc przy tym rekord świata.

Były to dwie olimpijskie wiadomości, których w środę 21 października tak bardzo oczekiwali polscy dziennikarze i dowód na to, że wspólny cel jednoczy.

– Byliśmy sprinterami niezależnymi, samodzielnymi, z różnymi charakterami. Łączyła nas tylko pałeczka – wspominał po latach lider drużyny, Marian Foik.

Te słowa były nawiązaniem do sytuacji, która miała miejsce na krótko przed igrzyskami. W kadrze sprinterskiej dochodziło do tarć i kłótni, które sprawiały, że nie znajdowali się w gronie kandydatów do podium. Byli wprawdzie wicemistrzami Europy z 1962 r., co powinno stawiać ich w dobrym położeniu, lecz przez dwa lata skład wymienił się w 50 procentach. Doszedł młody Marian Dudziak oraz "przybysz z Anglii", jak prasa nazywała Wiesława Maniaka. Przetasowania zburzyły hierarchię, a ambicje poszczególnych zawodników prowadziły do mniejszych i większych konfliktów. Ogromną rolę w mediacjach odegrał trener Włodzimierz Drużbiak.

"Musiał wykazać niemało sprytu i dyplomacji, przemieszanych ze skrywaną twardością i nie bardzo ukrywaną łagodnością, z uporem i systematycznością działania, aby z wolna scementować tę czwórkę w monolityczny zespół" – napisał Bohdan Tomaszewski w artykule o wymownym tytule "Czwórka", nazywając Drużbiaka spoiwem, które pozwoliło Polakom walczyć o medal.

Zgubiona pałeczka

Przykład sprinterów z Tokio pokazuje, że wspólny cel może zjednoczyć. Zdarzyło się jednak i tak, że pałeczka, zamiast łączyć, dzieliła. Cztery lata później, podczas igrzysk w 1968 roku, doszło do jednej z najbardziej kontrowersyjnych sytuacji w historii naszej lekkoatletyki. Polki jechały do Meksyku po medal, ale skończyło się na zawiedzionych nadziejach. Biegnąca na ostatniej zmianie Irena Szewińska zgubiła pałeczkę. Obrończynie tytułu, zamiast walczyć o medale, zakończyły rywalizację na etapie eliminacji.

W Meksyku przyszedł zmierzch Wunderteamu, a porażka kobiecej sztafety stała się jego symbolem. O ile w Tokio lekkoatleci zdobyli osiem medali, w tym dwa złote, cztery srebrne i dwa brązowe, to w 1968 roku wywalczyli tylko dwa miejsca na podium. Działacze nie kryli rozgoryczenia, a dziennikarze "Przeglądu Sportowego" rozkładali porażkę na czynniki pierwsze. Obie grupy zastanawiały się, kiedy "świat odjechał" Polsce i czy można jeszcze temu zaradzić. Szukano winowajców wśród sztafety. Największa krytyka skupiła się wokół Szewińskiej. To paradoks, gdyż mowa o tej, która uratowała honor Wunderteamu. Dwudziestodwulatka zdobyła oba medale, została mistrzynią olimpijską w biegu na 200 metrów (z rekordem świata!), dokładając do tego brąz na dwukrotnie krótszym dystansie.

Oczekiwania wobec sprinterki były jednak większe. Wskazywano, że nie zrealizowała całego zadania. Wypominano jej porażkę w konkursie skoku w dal (zaledwie 6,19 m. i brak awansu do finału) oraz nieszczęsną sztafetę. Coraz częściej dało się słyszeć, że celowo zgubiła pałeczkę, by móc skupić się na indywidualnych startach i nie dzielić się potencjalnym sukcesem z koleżankami. Jak we wspomnieniach odnotował reprezentacyjny lekarz, mówiono o tym już w wiosce olimpijskiej, lecz sprawa "szybko została stłumiona w zarodku".

Na nowo dyskusja wybuchła po powrocie do ojczyzny. Igrzyska zakończyły się 27 października, lecz lekkoatleci nie od razu polecieli do Warszawy. Bezpośrednio z Meksyku udali się na Kubę, bo mieli obowiązki zawiązanej cztery lata wcześniej współpracy z krajem Fidela Castro. W Polsce pojawili się dopiero w listopadzie. Obyło się tym razem bez spotkań z notablami, orderów i rozgłosu, który towarzyszył ich powrotowi z Tokio.

Początkowo przeciętny występ lekkoatletów skrywało milczenie. Sprawa sztafetowej wpadki nie wszystkim dawała jednak spokój. Choć z czasem powinna cichnąć, stało się inaczej.

Apogeum było w styczniu 1969 r. Telewizja wyemitowała wtedy program pod wymownym tytułem "Porażka idola". Eugeniusz Pach podjął w nim tematykę nieudanego występu kobiecej sztafety. Do oskarżenia Szewińskiej wykorzystał trzy pozostałe sprinterki i ich rozgoryczenie spowodowane utratą życiowej szansy na zdobycie olimpijskiego medalu.

– Dla naszej trójki bieg sztafetowy był czymś szalenie ważnym, tymczasem ona dawała nam do zrozumienia, że nie ma czasu na sztafetę, bo musi trenować indywidualnie, no i stąd się wzięła cała tragedia. Lekceważenie sztafety przez Irenę powoduje, że potem popełniła ona błąd na zawodach – powiedziała Danuta Straszyńska.

– Biegłyśmy w zasadzie dla niej. Irytowało mnie, że na każdym kroku informowała nas, że jedziemy do Meksyku tylko dla towarzystwa – wtórowała Mirosława Sarna.

– Czuję do Ireny uraz. Jakoś nam zmiany nie wychodziły, podczas gdy z Mirką wszystko wychodziło bardzo dobrze. Jest jedna gwiazda – Kirszenstein, która zawsze chodzi osobno – dodawała Urszula Styranka-Jóźwik.

Polityka w tle

Szansę odniesienia się do sprawy dostała też sama Szewińska. Nie ukrywała, że popełniła błąd i żałuje sytuacji, która pozbawiła koleżanki medalu.

– Zrobiło mi się ciemno przed oczami. Niemniej niż one chciałam zwycięstwa, a okazałam się winna przegranej. Pogrzebałam szanse sztafety. Sama do siebie miałam żal, ale zdawałam sobie sprawę, że jeszcze bardziej przeżywają to moje koleżanki – mówiła w programie TVP.

Choć redaktor Pach przepytał całą czwórkę, co stwarzało pozory dochowania dziennikarskich standardów, wydźwięk reportażu był jednoznaczny. Pozostałe sprinterki stawały w opozycji do Szewińskiej, potwierdzając tezę o celowym działaniu koleżanki.

Maciej Petruczenko, przyjaciel i biograf sprinterki, nazwał to działanie "aktem oskarżenia wobec Szewińskiej". Niewątpliwie sprawa miała polityczne tło. Rozegrała się krótko po "kampanii antysyjonistycznej" i nagonce wobec środowisk żydowskich, która była skutkiem wybuchu tzw. wojny sześciodniowej między Izraelem i państwami arabskimi.

W archiwum IPN znajduje się donos informujący, że podczas jednego z zagranicznych wyjazdów Szewińska miała zbierać dolary na rzecz izraelskiej armii. Zdaniem Janusza Szewińskiego, notka musiała wyjść spod ręki reprezentacyjnej koleżanki, osoby z bliskiego otoczenia jego żony.

Program "Porażka idola" nie nawiązywał wprawdzie do wydarzeń z 1967 roku, lecz atmosfera panująca w kraju po Marcu ’68 i zarysowany podział sprinterek na dwa obozy, nasuwał jednoznaczne skojarzenia. Nie dziwi więc reakcja środowiska. Po emisji programu po stronie Szewińskiej opowiedział się m.in. redaktor naczelny "Przeglądu Sportowego". W obronie zawodniczki stanął też Bohdan Tomaszewski oraz… Władysław Gomułka. Nic dziwnego, bo partia traktowała sport jako narzędzie propagandy, a Szewińska była największą gwiazdą stadionów.

Lekkoatletka, choć "oczyszczona z zarzutów", postanowiła usunąć się w cień. Była już mężatką. Po igrzyskach w Meksyku zdecydowała się na macierzyństwo, a gdy wróciła do sportu, to nie skusiła się już na start w sztafecie.